Verantwoordelijkheden
Vaak wordt nog gedacht dat NS verantwoordelijk is voor alles op en rond het spoor. Sinds halverwege de jaren negentig zijn het vervoer op het spoor en het beheer van de railinfrastructuur van elkaar gescheiden. NS vervoert reizigers over het spoorwegnet, dat ProRail beheert. De Rijksoverheid heeft tot deze scheiding besloten vanwege de marktwerking op het spoor.
De Spoorwegwet (2003) bepaalt de rollen, verantwoordelijkheden en bevoegdheden van de bij het spoor betrokken partijen (overheid, infrabeheerder, vervoerders en toezichthouders). Doel van de wet is een efficiënt en veilig openbaar vervoer per spoor, waarbij de belangen van het publiek zijn gewaarborgd.
NS: rijden en exploiteren
NS is de grootste reizigersvervoerder in Nederland en verzorgt dagelijks voor ruim 1 miljoen reizigers circa 4.800 treinritten over een spoorwegnet van ongeveer 2.100 kilometer lengte. NS beschikt daarvoor over bijna 3.000 rijtuigen met 260.000 zitplaatsen. Ook de commerciële exploitatie (niet het eigendom) van 380 stations ligt bij NS.
In Groot-Brittannië verzorgt dochteronderneming Abellio (samen met haar Britse partner Serco) het treinverkeer rond Liverpool en in het noorden van Engeland. Inmiddels verzorgt Abellio ook treindiensten in Duitsland (Noordrijn Westfalen, Hessen en Saksen).
ProRail: infra en capaciteit
ProRail zorgt namens de overheid voor aanleg, onderhoud en beheer van het Nederlandse spoorwegnet. Inclusief alle bijbehorende voorzieningen: tunnels, overwegen, bovenleiding, seinen, wissels en stations. ProRail verdeelt ook de capaciteit op het spoor, en is verantwoordelijk voor de railverkeersleiding.
Andere reizigersvervoerders
Niet op alle spoorlijnen in Nederland rijden treinen van NS. Decentrale overheden zijn inmiddels verantwoordelijk voor een groot aantal regionale en stadsgewestelijke treindiensten, die geen deel uitmaken van het hoofdrailnet. Op 14 spoorlijnen met een totale lengte van bijna 700 kilometer verzorgen andere vervoerders het reizigersvervoer: Keolis, Arriva, Connexxion, DB Regionalbahn Westfalen en Prignitzer Eisenbahn.
Goederenvervoerders
Op het Nederlandse spoorwegnet rijden diverse goederenvervoerders. Railion (dochter van Deutsche Bahn) is de grootste. Daarnaast rijden onder andere ACTS, Rail4Chem, HGK, Veolia en Cargo goederentreinen over het Nederlandse spoor. Spoorwegaannemersbedrijven als Strukton en Spitzeke rijden ook met eigen treinen over de rails. Bij elkaar zijn ruim 30 spoorvervoerders toegelaten op het Nederlandse spoorwegnet.
Inspectie Leefomgeving en Transport
De inspectie van het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat, toezichteenheid Rail- en wegvervoer, houdt namens de Rijksoverheid toezicht op de veiligheid van het railverkeerssysteem.